വി​ശ്വ​സി​ക്കാ​ൻ ക​ഴി​യു​ന്നി​ല്ലെ​ങ്കി​ൽ ഒ​രു ക​ട​ങ്ക​ഥ​യാ​യി​തി​​നെ എ​ടു​ക്കു​ക

ച​രി​ത്ര​കാ​ര​നാ​യ ജെ​ഫ്രി ബ്രൂ​ക്സി​ന്റെ ‘താ​ങ്ക​ൾ​ക്ക്​ ന​ന്ദി സ​ഖാ​വ്​ സ്റ്റാ​ലി​ൻ’ (Thank you Comrade Stalin) എ​ന്ന ഗ്ര​ന്ഥം വാ​യി​ക്കു​ന്നു.

സോ​വി​യ​റ്റ് റ​ഷ്യ​യി​ലെ ഏ​കാ​ധി​പ​തി​യും ലെ​നി​ന്റെ മ​ര​ണ​ശേ​ഷം 1953 വ​രെ​യു​ള്ള നീ​ണ്ട​കാ​ലം ക​മ്യൂ​ണി​സ്റ്റ് ഭ​ര​ണാ​ധി​കാ​രി​യാ​യും പ്ര​വ​ർ​ത്തി​ച്ച ജോ​സ​ഫ് സ്റ്റാ​ലി​നെ​ക്കു​റി​ച്ച് നി​ര​വ​ധി പ​ഠ​നഗ്ര​ന്ഥ​ങ്ങ​ളും ജീ​വ​ച​രി​ത്ര​ങ്ങ​ളും ഇ​തി​ന​കം പു​റ​ത്തു​വ​ന്നി​ട്ടു​ണ്ട്. പ​ക്ഷേ, അ​ടു​ത്ത​കാ​ല​ത്ത്‍ വാ​യി​ക്കാ​ൻ ക​ഴി​ഞ്ഞ, അ​മേ​രി​ക്ക​യി​ലെ ജോ​ൺ ഹോ​പ്കി​ൻ​സ് യൂ​നി​വേ​ഴ്സി​റ്റി​യി​ലെ (John Hopkins University, USA) യൂ​റോ​പ്യ​ൻ ച​രി​ത്ര​വി​ഭാ​ഗം മേ​ധാ​വി​യാ​യി​രു​ന്ന ജെ​ഫ്രി ബ്രൂ​ക്സ് (Jeffrey Brooks) ര​ചി​ച്ച ‘താ​ങ്ക​ൾ​ക്കു ന​ന്ദി, സ​ഖാ​വ്​ സ്റ്റാ​ലി​ൻ’ (Thank you, Comrade Stalin) എ​ന്ന ഗ്ര​ന്ഥം സ്റ്റാ​ലി​നി​സ്റ്റ് കാ​ല​ഘ​ട്ട​ത്തെ​ക്കു​റി​ച്ചു​ള്ള ഗൗ​ര​വ​മാ​യ പ​ഠ​ന​മാ​യി അ​നു​ഭ​വ​പ്പെ​ട്ടു. റ​ഷ്യ​ൻ വി​പ്ല​വ​ത്തി​നും ശീ​ത​യു​ദ്ധ​ത്തി​നു​മി​ട​യി​ൽ സോ​വി​യ​റ്റ് ജ​ന​ത​യു​ടെ സം​സ്കാ​ര​ മ​ണ്ഡ​ലം ക​മ്യൂ​ണി​സ​ത്താ​ൽ സ്വാ​ധീ​നി​ച്ചി​രു​ന്നു. ജെ​ഫ്രി ബ്രൂ​ക്സി​ന്റെ ഈ ​തീ​ക്ഷ്ണ​മാ​യ ച​രി​ത്ര​പ​ഠ​നം നീ​ണ്ട​കാ​ല​ത്തെ ഗ​വേ​ഷ​ണ​ത്തി​​നെ ആ​ധാ​ര​മാ​ക്കി​യു​ള്ള​താ​ണ്. ക​മ്യൂ​ണി​സ്റ്റ് പാ​ർ​ട്ടി​യും ആ​ശ​യ​പ​ര​മാ​യ ന​യ​ങ്ങ​ളും ചേ​ർ​ന്ന് സൃ​ഷ്ടി​ക്കു​ന്ന സ്റ്റേ​റ്റി​ന്റെ​യും അ​തി​ന്റെ നേ​തൃ​ത്വ​ത്തി​ന്റെ​യും ചി​ത്രം ഈ ​പു​സ്ത​ക​ത്തി​ന്റെ ഭാ​ഷ്യ​ങ്ങ​ൾ​ക്കു​ള്ളി​ൽ​നി​റ​ഞ്ഞു​നി​ൽ​ക്കു​ന്നു. സോ​വി​യ​റ്റ് യൂ​നി​യ​നും അ​വി​ട​ത്തെ സി​സ്റ്റ​വും ല​ക്ഷ്യ​മാ​ക്കി​യു​ള്ള ബ്രൂ​ക്സി​ന്റെ യാ​ത്ര​യി​ൽ പ​ങ്കു​ചേ​രാ​നു​ള്ള ഭാ​ഗ്യം ലോ​ക​െ​മ​മ്പാ​ടു​മു​ള്ള വാ​യ​ന​ക്കാ​ർ​ക്കും കൈ​വ​ന്നി​രി​ക്കു​ന്നു. വ​ള​രെ ശ്ര​ദ്ധാ​പൂ​ർ​വ​മാ​ണ് ബ്രൂ​ക്സ് ത​ന്റെ പ​ഠ​ന​ത്തെ​യും അ​ത് തു​റ​ന്നു​ത​രു​ന്ന മൗ​ലി​ക​മാ​യ ജാ​ല​ക​ങ്ങ​ളെ​യും ന​മു​ക്ക് കാ​ട്ടി​ത്ത​രു​ന്ന​ത്.

ബോ​ൾ​ഷെ​വി​ക്കു​ക​ൾ 1917 ഒ​ക്ടോ​ബ​റി​ലാ​ണ് പൊ​തു​വാ​യ പ്ര​സം​ഗ​പീ​ഠം (lectern) കൈ​യ​ട​ക്കി​യ​ത്. അ​ന്ന​ത്തെ കാ​ല​ത്ത് ഇം​പീ​രി​യ​ൽ റ​ഷ്യ​യി​ലെ സ​മൂ​ഹ​ത്തി​നും സ്റ്റേ​റ്റി​നു​മി​ട​യി​ലെ തു​ല​നാ​വ​സ്ഥ ചാ​ഞ്ഞ​ത് പൊ​തു​സ​മൂ​ഹ​ത്തി​നും വ്യ​ക്തി​പ​ര​മാ​യ താ​ൽ​പ​ര്യ​ങ്ങ​ൾ​ക്കും നേ​ർ​ക്കാ​യി​രു​ന്നു. ഇ​രു​പ​താം നൂ​റ്റാ​ണ്ടി​ന്റെ ആ​ദ്യ ഭാ​ഗ​ങ്ങ​ളി​ൽ ര​ണ്ടും മ​തേ​ത​ര സ്വ​ഭാ​വ​മു​ള്ള​തും ബ​ഹു​ത്വ സ്വ​ഭാ​വ​മു​ള്ള​തു​മാ​യ പൊ​തു സം​സ്കാ​ര​ത്തെ​യാ​ണ് അ​വ​ർ സ്വാ​യ​ത്ത​മാ​ക്കാ​ൻ ശ്ര​മി​ച്ച​ത്. ഇ​ത് ശ​രി​ക്കും ഉ​ന്ന​ത​മാ​യ ന​ഗ​ര​വ​ത്ക​ര​ണ​ത്തി​ലേ​ക്കും വ്യ​വ​സാ​യി​ക​വ​ത്ക​ര​ണ​​ത്തി​ലേ​ക്കു​മാ​ണ് ന​യി​ച്ച​ത്. 1917ലെ ​റ​ഷ്യ​ൻ വി​പ്ല​വ​ത്തോ​ടെ സാ​ർ ച​ക്ര​വ​ർ​ത്തി​മാ​രു​ടെ നീ​ണ്ട​കാ​ല​ത്തെ ഭ​ര​ണ​സം​വി​ധാ​ന​ങ്ങ​ൾ​ക്കും അ​റു​തി​വ​ന്നു. ഒ​ന്നാം ലോ​ക​യു​ദ്ധ​വും വി​പ്ല​വ​ത്തി​ന്റെ വി​ജ​യ​വും ചേ​ർ​ന്നു സൃ​ഷ്ടി​ച്ച മാ​റ്റ​ങ്ങ​ൾ റ​ഷ്യ​ൻ ച​രി​ത്ര​ത്തി​ലെ പു​തി​യ അ​ധ്യാ​യ​ങ്ങ​ൾ​ക്കാ​ണ് വ​ഴി​തെ​ളി​ച്ച​ത്. അ​തോ​ടെ റ​ഷ്യ​ൻ പൊ​തു​സം​സ്കാ​ര​ത്തി​​നും ക​ല​ക്കും സം​ഗീ​ത​ത്തി​നും സാ​ഹി​ത്യ​ത്തി​നും സി​നി​മ​ക്കും നാ​ട​ക​ത്തി​നും പു​തി​യ ല​ക്ഷ്യ​ങ്ങ​ൾ​ക്കും അ​തി​ലേ​ക്കു​ള്ള പാ​ത​ക​ൾ​ക്കും സാ​ധ്യ​ത തു​റ​ന്നു​വ​ന്നു. ‘പ്ര​വ​്ദ​’യും ‘ഇ​ൻ​വെ​സ്റ്റി​യ’ പോ​ലു​ള്ള ദി​ന​പ​ത്ര​ങ്ങ​ൾ പാ​ർ​ട്ടി​യു​ടെ പ്ര​ധാ​ന ജി​ഹ്വ​ക​ളാ​യി പ്രാ​ധാ​ന്യ​ത്തോ​ടെ നി​ല​നി​ന്നു. ഈ ​ര​ണ്ടു പ​ത്ര​ങ്ങ​ളും ചേ​ർ​ന്നൊ​രു​ക്കു​ന്ന ശ​ക്ത​മാ​യ ലോ​കം ഈ ​പു​സ്ത​ക​ത്തി​ലു​ട​നീ​ളം ന​മു​ക്ക് കാ​ണാം. ജോ​സ​ഫ് സ്റ്റാ​ലി​ന്റെ നീ​ണ്ട​കാ​ല​ത്തെ ഭ​ര​ണം പ​ങ്കു​വെ​ച്ചു​കൊ​ടു​ത്ത ക​ൽ​പ​ന​ക​ൾ​ക്കു​ള്ളി​ൽ റ​ഷ്യ​ൻ സ​മൂ​ഹ​ത്തി​നു​ണ്ടാ​യ മാ​റ്റ​ങ്ങ​ളും വ​ള​ർ​ച്ച​യും വ​ള​രെ ശ​ക്ത​മാ​യി പു​സ്​​ത​ക​ത്തി​ൽ വി​ശ​ക​ല​നം​ ചെ​യ്യ​പ്പെ​ടു​ന്നു​ണ്ട്. അ​ന്ന​ത്തെ സോ​വി​യ​റ്റ് ഭ​ര​ണ​കൂ​ട​ത്തി​ന്റെ കാ​ല​ത്ത് ‘തു​റ​ന്ന ച​ർ​ച്ച​ക​ൾ’ സ്വ​കാ​ര്യ ഇ​രി​പ്പു​മു​റി​ക​ളി​ലും അ​ടു​ക്ക​ള​മേ​ശ​ക്ക​രി​കി​ലു​മാ​ണ് സം​ഭ​വി​ച്ചി​രു​ന്ന​ത്. ലെ​നി​ന്റെ ഭ​ര​ണ​കാ​ല​ത്ത് അ​റി​യി​പ്പു​ക​ളു​ടെ കാ​ര്യ​ത്തി​ൽ ഒ​രു പ്ര​ത്യേ​ക ആ​ധി​പ​ത്യം​ത​ന്നെ​യു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. പ​ക്ഷേ, സ്റ്റാ​ലി​ൻ ഇ​തി​​നെ ശ​ങ്ക​യോ​ടെ​യാ​ണ്​ കൈ​കാ​ര്യം​ചെ​യ്തി​രു​ന്ന​ത്. ബോ​ൾ​ഷെ​വി​ക് നേ​താ​ക്ക​ൾ അ​ധി​കാ​ര​ത്തി​ലേ​ക്കു വ​ന്ന​പ്പോ​ൾ എ​തി​ർ​ഭാ​ഗ പ്ര​സി​ദ്ധീ​ക​ര​ണ​ങ്ങ​ൾ​ക്കു വി​ല​ക്കേ​​ർ​പ്പെ​ടു​ത്തു​ക​യും ക​ന​ത്ത നി​യ​ന്ത്ര​ണ​ങ്ങ​ൾ വ​രു​ത്തു​ക​യും​ചെ​യ്തു. 1941ലെ ​നാ​സി​ക​ളു​ടെ റ​ഷ്യ​ൻ ആ​​ക്ര​മ​ണ​കാ​ല​ത്ത് സ്റ്റാ​ലി​നും അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തെ പി​ന്താ​ങ്ങു​ന്ന​വ​രും പ​ത്ര​മാ​ധ്യ​മ​ങ്ങ​ളെ അ​റി​യി​പ്പി​ന്റെ പ്ര​മാ​ണ​മാ​യി​ട്ടാ​ണ് ദ​ർ​ശി​ച്ചി​രു​ന്ന​ത്. ക​മ്യൂ​ണി​സ​ത്തി​ന്റെ അ​വ​സാ​ന​കാ​ലം​വ​രെ ഈ ​നി​ല തു​ട​രു​ക​യും​ചെ​യ്തു.

1936ലെ ​ട്രോ​യ് യൂ​നി​യ​ൻ പ​ത്ര​മാ​യ ‘ലേ​ബ​റി’​ൽ സ്റ്റാ​ലി​ന്റേ​താ​യ ഒ​രു ഫു​ൾ​പേ​ജ് ചി​ത്രം കൊ​ടു​ത്തി​രു​ന്നു. എ​ട്ടു വ​ർ​ഷ​ങ്ങ​ൾ​ക്കു​ശേ​ഷം 1943ൽ ​ചു​വ​പ്പു​സൈ​ന്യം കാ​ർ​ക്കോ​വ് പ​ട്ട​ണ​ത്തെ സ്വ​ത​ന്ത്ര​മാ​ക്കി​യ​പ്പോ​ൾ ‘പ്ര​വ​്ദ​’യി​ൽ സ്റ്റാ​ലി​നു​വേ​ണ്ടി​യു​ള്ള ഒ​രു ന​ന്ദി​പ്ര​ക​ട​ന​വു​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. ‘‘ന​ന്ദി പ്രി​യ​പ്പെ​ട്ട മാ​ർ​ഷ​ൽ... ന​മ്മു​ടെ സ്വാ​ത​ന്ത്ര്യ​ത്തി​നാ​യി താ​ങ്ക​ൾ​ക്കു ന​ന്ദി പ​റ​യു​ന്നു. ന​മ്മു​ടെ കു​ട്ടി​ക​ളു​ടെ ആ​ന​ന്ദ​ത്തി​നും ജീ​വി​ത​ത്തി​നു​മാ​യി പ്ര​ത്യേ​കം ന​ന്ദി പ​റ​യ​ട്ടെ.’’ സ്റ്റാ​ലി​ന്റെ കാ​ല​ത്തെ റ​ഷ്യ​ൻ ജ​ന​ത​യു​ടെ തു​റ​ന്ന മ​നോ​ഭാ​വ​ത്തി​ന്റെ തീ​വ്ര​ത ഇ​വി​ടെ പ്ര​ത്യേ​കം അ​റി​യു​വാ​നും ക​ഴി​യും. ലെ​നി​ന്റെ കാ​ല​ത്തി​നു​ശേ​ഷം സ്റ്റാ​ലി​ൻ നേ​ടി​യെ​ടു​ത്ത വി​ശ്വാ​സ്യ​ത​യു​ടെ പ്ര​തി​ഫ​ല​ന​ങ്ങ​ളാ​ണി​വി​ടെ തു​ടി​ച്ചു​നി​ൽ​ക്കു​ന്ന​ത്.

ജ​ന​ങ്ങ​ളു​ടെ സ്വാ​ധീ​ന​ത്തി​നാ​യി സ്റ്റാ​ലി​ൻ തി​യ​റ്റ​റി​ന്റെ ആ​ചാ​ര​ക്ര​മ​ങ്ങ​ൾ ശ​രി​ക്കു​മു​പ​യോ​ഗി​ച്ചി​രു​ന്നു. സ്റ്റാ​ലി​ന്റെ വ്യ​ക്തി​പ​ര​മാ​യ സ്വാ​ധീ​ന​ങ്ങ​ള​ു​ടെ മാ​ന്ത്രി​ക​ത അ​തി​ൽ പ്ര​വ​ർ​ത്തി​ച്ചു. ഭ​ര​ണ​കൂ​ട​ത്തി​ന്റെ വീ​ര​നാ​യ​ക​ർ​ക്കാ​യി വി​​ശ്വാ​സ​ത്തി​ന്റെ ഭ​ദ്ര​മാ​യ സ​മ​ർ​പ്പ​ണം അ​വ​ർ പ്ര​ത്യാ​ശി​ച്ചു. പ്ര​ത്യേ​കി​ച്ചും യൂ​റോ​പ്യ​ൻ സോ​ഷ്യ​ലി​സ്റ്റ് പാ​ര​മ്പ​ര്യ​ത്തി​ന്റെ നി​ല​നി​ൽ​പ്പി​ന് ഒ​രു കോ​ട്ട​വും വ​രു​ത്താ​തെ​യു​ള്ള നീ​ക്ക​ങ്ങ​ളാ​ണ് സ്റ്റാ​ലി​ൻ ന​ട​ത്തി​യി​രു​ന്ന​ത്. സ്റ്റാ​ലി​നി​സ്റ്റ് പൊ​ളി​റ്റി​ക്ക​ൽ തി​യ​റ്റ​റി​ന്റെ തി​ള​ക്ക​വും ഇ​തി​​ന്റെ പി​ന്നി​ലു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. ഗ്രീ​ക് തി​യ​റ്റ​റി​ലെ കോ​റ​സി​ന്റെ സാ​ന്നി​ധ്യ​മാ​ണി​വി​ടെ​യും റ​ഷ്യ​ൻ തി​യ​റ്റ​റി​ലും അ​നു​ഭാ​വി​ക​ളു​ടെ ശ​ബ്ദ​വി​ന്യാ​സ​ങ്ങ​ളാ​യി ഉ​പ​യോ​ഗി​ച്ചി​രു​ന്ന​ത്. സോ​ഷ്യ​ലി​സ​ത്തി​ന്റെ കെ​ട്ടി​പ്പ​ടു​ക്ക​ലി​ന് അ​ത്ര​മേ​ൽ പ്രാ​ധാ​ന്യ​മാ​ണ് സ്റ്റാ​ലി​ൻ കൊ​ടു​ത്തി​രു​ന്ന​ത്. പി​ൽ​ക്കാ​ല​ത്ത് ക്രൂ​ഷ്ചേ​വ് ഇ​തി​നെ​പ്പ​റ്റി വ​ലി​യ മ​തി​പ്പോ​ടെ ഓ​ർ​ക്കു​ന്നു​മു​ണ്ട്.

വാ​ർ​ലാം ഷാ​ലാ​മോ​വ് (Varsham Shalamov) ത​ന്റെ കോ​ലി​മ ക​ഥ​ക​ളി​​ൽ (Kolyma Tales) ഈ ​ദ​ർ​ശ​ന​ത്തി​ന്റെ ക​രു​ത്ത് ശ​രി​ക്കും സ്വ​രൂ​പി​​​ച്ചെ​ടു​ത്തി​ട്ടു​ണ്ട്. ‘‘നി​ങ്ങ​ൾ​ക്ക​തി​നെ​ക്കു​റി​ച്ച് വി​ശ്വ​സി​ക്കു​വാ​ൻ ക​ഴി​യു​ന്നി​ല്ലെ​ങ്കി​ൽ അ​തി​നെ ഒ​രു അ​മ്മൂ​മ്മ​ക്ക​ഥ​യാ​യി​ട്ടെ​ടു​ക്കു​ക.’’ പ​ക്ഷേ, സോ​വി​യ​റ്റ് ജ​ന​ത​ക്ക് പൊ​തു​സം​സ്കാ​ര​ത്തെ ഒ​രി​ക്ക​ലും ഒ​രു യ​ക്ഷി​ക്ക​ഥ​യാ​യി എ​ടു​ക്കാ​ൻ ക​ഴി​യു​മാ​യി​രു​ന്നി​ല്ല. നാ​സി​ക​ളു​ടെ ആ​ക്ര​മ​ണം വ​ലി​യ ഭീ​ഷ​ണി​യു​യ​ർ​ത്തി. സ്റ്റാ​ലി​ൻ അ​ര​ങ്ങി​ൽ നി​റ​ഞ്ഞു​നി​ൽ​ക്കു​മ്പോ​ൾ പ​രാ​ജ​യ​ത്തി​ന​വി​ടെ ഒ​രു സാ​ധ്യ​ത​യു​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നി​ല്ല. 1941-42 കാ​ല​ത്തെ ക​ഥ​ക​ൾ ഇ​തി​നു പി​ൻ​ബ​ല​മാ​യി എ​ടു​ത്തു​കാ​ണി​ക്കാ​ൻ ക​ഴി​യും.

1917ൽ ​േ​ബാ​ൾ​ഷെ​വി​ക്കു​ക​ൾ അ​ധി​കാ​ര​ത്തി​ൽ വ​ന്ന​യു​ട​നെ ത​ന്നെ പ​ബ്ലി​ഷി​ങ് വ്യ​വ​സാ​യ​ത്തെ ദേ​ശ​സാ​ൽ​ക്ക​രി​ക്കാ​ൻ ഉ​ത്ത​ര​വി​റ​ക്കി​യി​രു​ന്നു. 1918 മു​ത​ൽ 1921 വ​രെ​യു​ണ്ടാ​യ ആ​ഭ്യ​ന്ത​ര യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ കാ​ല​ത്തെ നി​യ​ന്ത്ര​ണ​ങ്ങ​ൾ​ക്കും ഇ​താ​വ​ശ്യ​മാ​യി​രു​ന്നു. ജെ​ഫ്രി ബ്രൂ​ക്സ് ത​ന്റെ ഗ്ര​ന്ഥം തു​ട​ങ്ങു​ന്ന​തു​ത​​ന്നെ ഇ​തു​മാ​യി ബ​ന്ധ​പ്പെ​ട്ട വി​ഷ​യ​ങ്ങ​ളു​മാ​യി​ട്ടാ​ണ്. ​പ​ത്ര​മാ​ധ്യ​മ​ങ്ങ​ളു​ടേ​താ​യ ഒ​രു പു​തി​യ രീ​തി​യാ​ണ് അ​വ​ർ വി​ഭാ​വ​നം​ചെ​യ്തി​രു​ന്ന​ത്. വി​ഖ്യാ​ത എ​ഴു​ത്തു​കാ​ര​നാ​യ നി​ക്കോ​ളെ​യ് ബു​ക്കാ​റി​ൻ ആ​ണ് അ​ന്ന് ‘പ്ര​വ​്ദ​’യു​ടെ എ​ഡി​റ്റ​റാ​യി പ്ര​വ​ർ​ത്തി​ച്ച​ത്. അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ വി​ഖ്യാ​ത​മാ​യ ‘പ്രി​സ​ൺ മാ​നു​സ്​​ക്രി​പ്റ്റ്​’ വാ​യി​ച്ച​തി​ന്റെ ഓ​ർ​മ ഇ​ന്നും നി​ല​നി​ൽ​ക്കു​ന്നു. 1938ൽ ​സ്റ്റാ​ലി​ൻ അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തെ വെ​ടി​വെ​ച്ചു കൊ​ല്ലു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു. തു​ട​ക്ക​ത്തി​​ൽ സ്റ്റാ​ലി​നും ബു​ക്കാ​റി​നും ചേ​ർ​ന്ന് ട്രോ​ട്​​സ്​​കി​യു​ടെ എ​തി​ർ​പ്പി​നെ അ​വ​ഗ​ണി​ച്ച് വേ​ഗ​ത്തി​ലു​ള്ള വ്യ​വ​സാ​യി​ക വി​ക​സ​നം ന​ട​പ്പാ​ക്കാ​ൻ തീ​രു​മാ​നി​ച്ചു.

ലെ​നി​ന്റെ കാ​ല​ത്തി​ലേ​ക്കാ​ണ് ആ​ദ്യം ബ്രൂ​ക്സ് വാ​യ​ന​ക്കാ​ര​ന്റെ ​ശ്ര​ദ്ധ ക്ഷ​ണി​ക്കു​ന്ന​ത്. മീ​ഡി​യ​യി​ലും ക​ല​യി​ലും സാ​ഹി​ത്യ​ത്തി​ലും ശാ​സ്ത്ര​ത്തി​ലും സം​ഗീ​ത​ത്തി​ലും പൊ​തു​വാ​യി നി​യ​ന്ത്ര​ണ​ങ്ങ​ൾ കൊ​ണ്ടു​വ​രാ​ൻ ലെ​നി​ൻ ശ്ര​മി​ച്ചു. പി​ൽ​ക്കാ​ല​ത്ത് സ്റ്റാ​ലി​നും ഗൗ​ര​വ​മാ​യ രീ​തി​യി​ൽ ഇ​​തേ രീ​തി പി​ന്തു​ട​രു​ക​യാ​ണ് ചെ​യ്ത​ത്. പാ​ശ്ചാ​ത്യ കാ​പി​റ്റ​ലി​സ്റ്റ് വി​ഭാ​ഗ​ങ്ങ​ൾ​ക്കെ​തി​രെ മു​ന്ന​റി​യി​പ്പു കൊ​ടു​ക്കാ​നും അ​ധി​കാ​രി​ക​ൾ മ​റ​ന്നി​ല്ല. സ്റ്റാ​ലി​ന്റെ ഭ​ര​ണ​കാ​ല​ത്തു​ണ്ടാ​യ പു​രോ​ഗ​തി​ക​ൾ ഒ​രി​ക്ക​ലും മ​റ​ച്ചു​വെ​ച്ചു​കൊ​ണ്ട് നി​ഷേ​ധി​ക്ക​പ്പെ​ട​രു​തെ​ന്ന് അ​വ​ർ ആ​ഗ്ര​ഹി​ച്ചി​രു​ന്നു. നാ​സി​ക​ളു​ടെ ഭീ​ഷ​ണി​ക​ളെ നേ​രി​ടാ​ൻ റ​ഷ്യ​ൻ പ​ത്ര മാ​ധ്യ​മ​ങ്ങ​ൾ ന​ട​ത്തി​യ നീ​ക്ക​ങ്ങ​ളെ​ക്കു​റി​ച്ച് ഗ്ര​ന്ഥ​കാ​ര​ൻ വി​ശ​ദീ​ക​രി​ക്കു​ന്നു​ണ്ട്.

അ​ന്ന​ത്തെ സാ​ഹ​ച​ര്യ​ത്തി​ൽ ഭാ​ഷ​യും സ്റ്റാ​ലി​നി​സ്റ്റ്^ലെ​നി​നി​സ്റ്റ് പ്രോ​ഗ്രാ​മു​ക​ളും ഏ​തൊ​ക്കെ രീ​തി​യി​ലാ​ണ് ഇ​ണ​ങ്ങി​പ്പോ​യി​രു​ന്ന​തെ​ന്നും ബ്രൂ​ക്സ് വി​ശ​ദീ​ക​രി​ക്കു​ന്നു​ണ്ട്. 1924ൽ ​ലെ​നി​ന്റെ മ​ര​ണം വ​ള​രെ​യ​ധി​കം അ​ഭ്യൂ​ഹ​ങ്ങ​ൾ സൃ​ഷ്ടി​ച്ചി​രു​ന്ന​താ​യി ബ്രൂ​ക്സ് വി​ശ​ദീ​ക​രി​ക്കു​ന്നു​ണ്ട്. ലെ​നി​ൻ വി​ഭാ​വ​നം​ചെ​യ്ത ഭാ​വി​യി​ലെ റ​ഷ്യ​ക്ക് ഏ​തു രീ​തി​യി​ലാ​ണ് യാ​ഥാ​ർ​ഥ്യ​ങ്ങ​ളു​മാ​യി പൊ​രു​ത്ത​പ്പെ​ടു​വാ​ൻ ക​ഴി​യു​ന്ന​തെ​ന്ന ആ​ശ​ങ്ക ബാ​ക്കി​യാ​യി. പാ​ർ​ട്ടി​യും തൊ​ഴി​ലാ​ളി​വ​ർ​ഗ​വും പെ​ട്ടെ​ന്ന് അ​നാ​ഥ​മാ​യി എ​ന്നാ​ണ്​ ട്രോ​ട്​​സ്​​കി വി​ശേ​ഷി​പ്പി​ച്ച​ത്. ലെ​നി​നി​സ​ത്തി​ന്റെ ഭാ​വി ഇ​നി റ​ഷ്യ​ൻ ജ​ന​ത​യു​ടെ ക​ര​ങ്ങ​ളി​ലാ​ണെ​ന്നും അ​ദ്ദേ​ഹം സൂ​ചി​പ്പി​ച്ചു. ഒ​രു പ​രി​ധി​വ​രെ നി​ശ്ശ​ബ്ദ​ത പാ​ലി​ച്ച സ്റ്റാ​ലി​ന്റെ മ​ന​സ്സി​ൽ വ്യ​ക്ത​മാ​യ ചി​ല ധാ​ര​ണ​ക​ളു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. പ​ഞ്ച​വ​ത്സ​ര പ​ദ്ധ​തി​ക​ളു​ടെ ആ​വി​ഷ്‍കാ​ര​വു​മാ​യി പി​ന്നീ​ട​ദ്ദേ​ഹം ജ​ന​ങ്ങ​ളു​ടെ ശ്ര​ദ്ധ​യി​ലേ​ക്ക് ക​ട​ന്നു​വ​രു​ന്നു​ണ്ട്. സ്റ്റാ​ലി​നും കൂ​ട്ട​രും സാ​മൂ​ഹിക നി​ർ​മി​തി​യു​ടെ വ​ഴി​ക​ൾ തു​റ​ന്നു​കൊ​ടു​ത്തു. 1930 കാ​ല​ത്തെ റ​ഷ്യ​യു​ടെ സാ​ധ്യ​ത​ക​ൾ​ക്ക് പു​തി​യ അധ്യായം തു​റ​ന്നു​കൊ​ടു​ക്കാ​നാ​ണ് സ്റ്റാ​ലി​ൻ ശ്ര​മി​ച്ച​ത്. ആ​ദ്യ​ത്തെ പ​ഞ്ച​വ​ത്സ​ര പ​ദ്ധ​തി​യി​ൽ ഇ​തി​നാ​ണ് സ്റ്റാ​ലി​ൻ കൂ​ടു​ത​ൽ പ്രാ​ധാ​ന്യം കൊ​ടു​ത്ത​ത്. റ​ഷ്യ​യെ​ക്കു​റി​ച്ച് കൂ​ടു​ത​ൽ മ​ന​സ്സി​ലാ​ക്കാ​നും റ​ഷ്യ​ൻ ജ​ന​ത​ക്കു​വേ​ണ്ട പു​തി​യ മാ​റ്റ​ങ്ങ​ൾ വ​രു​ത്താ​നും കോ​മ്രേ​ഡ് സ്റ്റാ​ലി​ൻ തീ​ർ​ത്ത രൂ​പ​രേ​ഖ​ക​ൾ ച​രി​ത്ര​ത്തി​ൽ ഇ​ടം​പി​ടി​ക്കു​ക​യും​ചെ​യ്തു.

1930ന്റെ ​മ​ധ്യ​ത്തി​ൽ നി​രാ​ശാ​ബോ​ധം​കൊ​ണ്ട് ത​ക​ർ​ന്ന ഒ​രു റ​ഷ്യ​ൻ തൊ​ഴി​ലാ​ളി ഇ​ങ്ങ​നെ നി​രീ​ക്ഷ​ണം ന​ട​ത്തി​യ​ത്രെ. ‘‘സ്റ്റാ​ലി​ൻ ശ​രി​ക്കും സ​​ന്തോ​ഷ​വാ​നാ​ണോ? എ​ന്തു​കൊ​ണ്ടെ​ന്നാ​ൽ ത​ങ്ങ​ളു​ടെ ജീ​വി​ത​കാ​ല​ത്ത് മ​ഹാ​നാ​യ സ്റ്റാ​ലി​​ൻ എ​ന്ന​ദ്ദേ​ഹ​ത്തെ വി​ശേ​ഷി​പ്പി​ക്കു​ന്ന നി​ര​വ​ധി വി​ഡ്ഢി​ക​ൾ ഉ​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. അ​ടി​മ​ത്ത​ത്തി​ന്റെ ആ​ധി​ക്യം​കൊ​ണ്ട് തോ​ന്നു​ന്ന വൈ​കാ​രി​ക പ്ര​ക​ട​നം മാ​ത്ര​മാ​ണി​ത്.’’ ബ്രൂ​ക്സ് ഇ​ത്ത​രം നി​രീ​ക്ഷ​ണ​ങ്ങ​ളാ​ൽ സ്റ്റാ​ലി​ന്റെ ജീ​വി​ത​ത്തി​ലെ വൈ​രു​ധ്യ​ങ്ങ​ൾ എ​ടു​ത്തു​കാ​ണി​ക്കു​ന്നു​ണ്ട്.

1932​ലെ ​കോ​ൺ​ഗ്ര​സ് സോ​ഷ്യ​ലി​സ്റ്റ് റി​യ​ലി​സ​ത്തി​ന്റേ​താ​യ വ​ഴി​യാ​ണ് തി​ര​ഞ്ഞെ​ടു​ത്ത​ത്. 1934ൽ ​എ​ത്തി​യ​പ്പോ​ൾ സോ​ഷ്യ​ലി​സ്റ്റ് റി​യ​ലി​സം നി​ർ​വ​ഹ​ണ​ത്തെ ആ​ധാ​ര​മാ​ക്കി​യാ​യി​രി​ക്ക​ണ​മെ​ന്നും തീ​രു​മാ​നം വ​ന്നു. ഇ​ത് സാ​ഹി​ത്യ​പ​ര​മാ​യ ഒ​രു പാ​ര​മ്പ​ര്യ ദ​ർ​ശ​ന​മോ അ​ല്ലെ​ങ്കി​ൽ ഏ​കാ​ധി​പ​ത്യ​ത്തി​ന്റെ ഒ​രു​പ​ക​ര​ണ​മോ മാ​ത്ര​മാ​യി​രു​ന്നി​ല്ല. ഇ​തി​ന്റെ വ​ര​വോ​ടെ എ​ഴു​ത്തു​കാ​ർ അ​ഭി​നേ​താ​ക്ക​ൾ​കൂ​ടി​യാ​യി. നി​ർ​വ​ഹ​ണ​ത്തി​നു​ള്ളി​ലെ അ​ഭി​നേ​താ​ക്ക​ൾ സ്റ്റാ​ലി​നെ​യും ഗോ​ർ​ക്കി​യെ​യും ബ​ന്ധ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യു​ള്ള ആ​ശ​യ​ങ്ങ​ൾ പു​റ​ത്തു​വ​ന്നു. എ​ഴു​ത്തു​കാ​ർ മ​നു​ഷ്യാ​ത്മാ​ക്ക​ളു​ടെ എ​ൻ​ജി​നീ​യ​ർ​മാ​രാ​യി (Engineers of Human Souls). ചി​ത്രീ​ക​രി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട മ​ഹ​ത്താ​യ ഭൂ​മി​ക​യു​ടെ സ്വ​ന്തം എ​ഴു​ത്തു​കാ​ർ.

അ​വ​ർ​ക്കാ​യി ആ​വേ​ശം​കൊ​ള്ളു​ന്ന ബോ​​ൾ​ഷെ​വി​ക് ആ​ശം​സ​ക​ൾ. ചെ​ക്ക് എ​ഴു​ത്തു​കാ​ര​ൻ യോ​സ​ഫ് സ്ത​വ​റോ​സ്കി​യു​ടെ എ​ൻ​ജി​നീ​യ​ർ​സ് ഓ​ഫ് ഹ്യൂ​മ​ൻ സോ​ൾ​സ് (Engineers of Human souls) എ​ന്ന വി​ഖ്യാ​ത നോ​വ​ൽ വാ​യി​ച്ച​തി​വി​ടെ ഓ​ർ​ത്തു​പോ​കു​ന്നു. ഒ​രു യ​ഥാ​ർ​ഥ ക​മ്യൂ​ണി​സ്റ്റു​കാ​ര​ന്റെ ആ​ദ​ർ​ശ​പ​ര​മാ​യ വി​ലാ​പ​മോ പ​രാ​ജ​യ​ബോ​ധ​മോ ഒ​ക്കെ​യാ​യീ നോ​വ​ൽ ലോ​ക​സാ​ഹി​ത്യ​ത്തി​ൽ നി​റ​ഞ്ഞു​നി​ൽ​ക്കു​ന്നു. സോ​വി​യ​റ്റ് സാ​ഹി​ത്യ​ത്തി​നും ക​ല​ക്കും​ വേ​ണ്ടി ന​മ്മു​ടെ പാ​ർ​ട്ടി സ​ഖാ​വ് ജോ​സ​ഫ് സ്റ്റാ​ലി​ൻ സോ​ഷ്യ​ൽ റി​യ​ലി​സ​ത്തെ തി​ര​ഞ്ഞെ​ടു​ത്തു എ​ന്ന് ബൗ​ദ്ധി​ക​ലോ​കം ഒ​ച്ച​ത്തി​ൽ വി​ളി​ച്ചു​പ​റ​ഞ്ഞു. പ​ക്ഷേ, റ​ഷ്യ​ൻ ക​വി ഒ​സി​പ്പ് മ​ൻ​ദ്യ​ൽ​സ്ത​മി​നു നേ​രി​ടേ​ണ്ടി​വ​ന്ന യാ​ത​ന​ക​ൾ അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ ഭാ​ര്യ ന​ദി​ഷ്‍ദ മ​ൻ​ദ്യ​ൽ​സ്ത​മി​ന്റെ ര​ണ്ടു​ഭാ​ഗം ഓ​ർ​മ​ക്കു​റി​പ്പു​ക​ൾ വാ​യി​ച്ചി​ട്ടു​ള്ള​വ​രെ ശ​രി​ക്കും വേ​ദ​നി​പ്പി​ക്കും.

ഒ​സി​പ്പ് മ​ൻ​ദ്യ​ൽ​സ്തം ഒ​രു സ്വ​കാ​ര്യ കൂ​ട്ടാ​യ്മ​യി​ൽ സ്റ്റാ​ലി​നെ ക്രെം​ലി​നി​ലെ പ​ർ​വ​താ​രോ​ഹ​ക​ൻ (The Kremlin Mountaineer) എ​ന്നാ​ണ് വി​ശേ​ഷി​പ്പി​ച്ച​ത്. ക​വി​ത​യു​ടെ ഭാ​ഗ​ങ്ങ​ൾ ചാ​ര​ന്മാ​ർ വ​ഴി സ്റ്റാ​ലി​ന്റെ കാ​തി​ലെ​ത്തു​ക​യും മ​ൻ​ദ്യ​ൽ​സ്ത​മി​ന്റെ ജീ​വി​തം ത​ക​രു​ക​യും​ചെ​യ്തു. 1938 കാ​ല​ത്ത് ആ​രാ​ലു​മ​റി​യ​പ്പെ​ടാ​തെ സൈ​ബീ​രി​യ​ൻ ത​ട​വ​റ​യി​ലെ​വി​ടെ​യോ ജീ​വി​തം അ​വ​സാ​നി​ച്ചു.

1938ലെ ​നാ​സി​ക​ളു​മാ​യു​ണ്ടാ​ക്കി​യ ര​ഹ​സ്യ​ധാ​ര​ണ​ക്കു​ശേ​ഷം 1941ലെ ​ക​ട​ന്നാ​ക്ര​മ​ണ​ത്തി​ലൂ​ടെ​ റ​ഷ്യ​യെ​യും സ്റ്റാ​ലി​നെ​യും വ​ഞ്ചി​ച്ചെ​ങ്കി​ലും പി​ന്നീ​ടു​ണ്ടാ​യ യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ അ​ന്തി​മ​ഫ​ലം (1945) റ​ഷ്യ​ക്ക​നു​കൂ​ല​മാ​യി​രു​ന്നു. ശ​രി​ക്കു​മി​ത് സ്റ്റാ​ലി​ന്റെ വി​ജ​യം​ത​ന്നെ​യാ​യി​രു​ന്നു. എ​ഴു​ത്തു​കാ​ര​ൻ വാ​സി​ലി​ഗ്രോ​സ്മാ​നി​ന്റെ ജീ​വി​ത​വും വി​ധി​യും (Life and Fate) എ​ന്ന നോ​വ​ൽ ഈ ​കാ​ല​ഘ​ട്ട​ത്തി​ന്റെ വി​മ​ർ​ശ​നാ​ത്മ​ക​മാ​യ ചി​ത്ര​മാ​ണ് പ​ങ്കു​വെ​ച്ചു​ത​രു​ന്ന​ത്. 1942ലെ ​സ്റ്റാ​ലി​ൻ​ഗ്രാ​ഡി​ലെ യു​ദ്ധ​ത്തി​ൽ പ​​ങ്കെ​ടു​ത്ത വ്യ​ക്തി​യാ​യി​രു​ന്നു വാ​സി​ലി ഗ്രാ​സ്മാ​ൻ.

1953 മാ​ർ​ച്ച് ഒ​ന്നാം തീ​യ​തി ഒ​രു വാ​ർ​ത്ത പു​റ​ത്തു​വ​ന്നു. സ്റ്റാ​ലി​ന് ഒ​രു മ​സ്തി​ഷ്‍കാ​ഘാ​ത​മു​ണ്ടാ​യി. അ​ല്ലെ​ങ്കി​ൽ ​ഫെ​ബ്രു​വ​രി 28ാം തീ​യ​തി രാ​ത്രി​യി​ൽ ആ​രോ വി​ഷം​കൊ​ടു​ത്തു. സ്റ്റാ​ലി​ന്റെ മ​ര​ണ​വാ​ർ​ത്ത വ​രാ​ൻ വീ​ണ്ടും താ​മ​സി​ച്ചു. 1953 മാ​ർ​ച്ച് 5ന്​ ​‘പ്ര​വ​്ദ​’യി​ൽ അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ ആ​രോ​ഗ്യം മോ​ശ​മാ​ണെ​ന്ന വാ​ർ​ത്ത വ​ന്നു. ഏ​വ​രു​ടെ​യും ഐ​ക്യ​ത്തി​നാ​യു​ള്ള അ​ഭ്യ​ർ​ഥ​ന​യും അ​തോ​െ​ടാ​പ്പ​മു​ണ്ടാ​യി. മാ​ർ​ച്ച് 6നാ​ണ് മ​ര​ണം സ്​​ഥി​രീ​ക​രി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു​ള്ള വാ​ർ​ത്ത പു​റ​ത്തു​വ​ന്ന​ത്. റേ​ഡി​യോ​യി​ൽ വാ​ർ​ത്ത​ക്കൊ​പ്പം ബീ​ഥോ​വ​ന്റെ ഏ​ഴാം സിം​ഫ​ണി​യു​ടെ അ​ക​മ്പ​ടി​യു​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. ആ​കെ അ​നി​ശ്ചി​ത​ത്വ​ത്തി​​ന്റേ​താ​യ ഒ​രു കാ​ലം സ്റ്റാ​ലി​ന്റെ മ​ര​ണ​വാ​ർ​ത്ത​ക്കു​ള്ളി​ൽ വി​റ​ങ്ങ​ലി​ച്ചു​നി​ന്നു. ക്രെം​ലി​നി​ൽ​നി​ന്നു​ള്ള വാ​ർ​ത്ത​ക​ൾ ക്ര​​മേ​ണ ലോ​ക​മാ​കെ അ​ല​യ​ടി​ച്ചു. ‘പ്ര​വ​്ദ​’യും ‘ഇ​ൻ​വ​സ്തി​യ​’യും വാ​ർ​ത്ത​ക​ളു​ടെ ഭാ​ര​ത്താ​ൽ വീ​ർ​പ്പു​മു​ട്ടി​നി​ന്നു. മ​ഹാ​നാ​യ നേ​താ​വി​ന്റെ വി​ട​വാ​ങ്ങ​ൽ ഏ​താ​ണ്ട് ലെ​നി​ന്റെ 1924ലെ ​വി​ട​വാ​ങ്ങ​ലി​നു​ശേ​ഷം വേ​റി​ട്ട ഒ​ന്നു​ത​ന്നെ​യാ​യി​രു​ന്നു. ബ്രൂ​ക്സി​ന്റെ പു​സ്ത​കം ഈ ​ഭാ​ഗ​ത്തെ ശ​രി​ക്കും ഉ​ൾ​ക്കൊ​ണ്ടി​രി​ക്കു​ന്നു.

ന​ന്ദി, കോ​മ്രേ​ഡ് സ്റ്റാ​ലി​ൻ എ​ന്ന് ജ​ന​ങ്ങ​ൾ റ​ഷ്യ​ൻ ഭൂ​മി​ക​യി​ലാ​കെ നി​ന്നു​കൊ​ണ്ട് വി​ളി​ച്ചു​പ​റ​ഞ്ഞു​കൊ​ണ്ടി​രു​ന്നു. എ​ല്ലാ വൈ​രു​ധ്യ​ങ്ങ​ൾ​ക്കി​ട​യി​ലും ത​ങ്ങ​ള​ു​ടെ പ്രി​യ​പ്പെ​ട്ട നേ​താ​വി​ന്റെ വി​ട​വാ​ങ്ങ​ൽ വ​രു​ത്തി​യ വേ​ദ​ന അ​വ​ർ​ക്കു താ​ങ്ങാ​നാ​വു​ന്ന​തി​ലും അ​പ്പു​റ​ത്താ​യി​രു​ന്നു. പി​ന്നീ​ട് അ​ധി​കാ​ര​ത്തി​ൽ​വ​ന്ന നി​കി​ത ക്രൂ​ഷ്ചേ​വി​നോ​ട് വാ​സി​ലി ഗ്രോ​സ്മാ​ൻ അ​ഭ്യ​ർ​ഥി​ച്ചു, ത​ന്റെ ‘ജീ​വി​ത​വും വി​ധി​യും’ എ​ന്ന നോ​വ​ലി​നെ ദ​യ​വാ​യി ര​ക്ഷി​ക്കു​ക. അ​തി​നു​ള്ളി​ൽ നു​ണ​ക​ളൊ​ന്നും​ത​ന്നെ​യി​ല്ല. സ​ത്യ​ത്തി​ന്റെ പൊ​രു​ൾ മാ​ത്ര​മേ അ​തി​നു​ള്ളി​ൽ അ​വ​ശേ​ഷി​ച്ചി​ട്ടു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു​ള്ളൂ. ഈ ​നോ​വ​ൽ വാ​യി​ച്ചി​ട്ടു​ള്ള ഈ ​ലേ​ഖ​ക​നും ബ്രൂ​ക്സി​ന്റെ ര​ച​ന വാ​യി​ക്കു​മ്പോ​ൾ പ​ഴ​യ​കാ​ല​ത്തി​ന്റെ ഓ​ർ​മ​ക​ൾ​ക്കു പ​ക​രം​വെ​ക്കാ​ൻ ഒ​ന്നു​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നി​ല്ല. സ്റ്റാ​ലി​നെ​ക്കു​റി​ച്ചു​ള്ള പു​സ്ത​ക​ങ്ങ​ളി​ൽ ബ്രൂ​ക്സി​ന്റെ ഈ ​പു​സ്ത​കം വാ​യി​ക്കു​മ്പോ​ൾ അ​ത്ര പെ​ട്ടെ​ന്നൊ​ന്നും അ​ന്ന​ത്തെ റ​ഷ്യ​ൻ ച​രി​ത്ര​ത്തി​ൽ​നി​ന്നും സ്വ​ത​ന്ത്ര​രാ​വാ​നും ക​ഴി​യി​ല്ല. ന​ന്ദി, കോ​മ്രേ​ഡ് സ്റ്റാ​ലി​ൻ വ​ലി​യ വി​ല​കൊ​ടു​ത്തു വാ​ങ്ങി​യ​തി​ൽ തെ​ല്ലും ദുഃ​ഖം തോ​ന്നു​ന്നി​ല്ല. മി​ക​ച്ച ഗ്ര​ന്ഥ​ങ്ങ​ൾ അ​ങ്ങ​നെ​യാ​ണ്. അ​വ ​ന​മ്മോ​ടൊ​പ്പം ജീ​വി​ത​യാ​ത്ര​യി​ൽ​ വ​ള​രെ​ക്കാ​ല​മു​ണ്ടാ​കും. പ​ക​രം​വെ​ക്കാ​നാ​വാ​ത്ത ഈ​യ​നു​ഭ​വ​ങ്ങ​ൾ വാ​യ​ന​യി​ൽ​നി​ന്നും കി​ട്ടു​ന്ന സാ​ന്ത്വ​ന​മാ​ണ്. ഇ​തി​ലെ പ്ര​ധാ​ന ക​ഥാ​പ​ാ​ത്ര​ങ്ങ​ളാ​യ ‘പ്ര​വ​്ദ​’യും ‘ഇ​ൻ​വെ​സ്തി​യ​’യും ഇ​ന്നും ച​രി​ത്ര​ത്തി​ൽ നി​റ​ഞ്ഞു​നി​ൽ​ക്കു​ന്നു.